Σκαντζόχοιροι

Το περιπλανόμενο τουατάρα

Αφορμή της συγγραφής του άρθρου αυτού στάθηκε η εύρεση φέτος ενός σκαντζόχοιρου κοντά στο σπίτι μας, όταν ήμουν για διακοπές στο χωριό μου. Είχα αρκετά χρόνια να δω και να πιάσω τέτοιο ζώο. Οι άλλες δύο φορές που θυμάμαι ήταν πολύ παλιά, ενώ κάθε χρόνο συναντώ πατημένους από αυτοκίνητα...

... Δυστυχώς το ζώο αυτό είναι ένα από τα συχνότερα θύματα στο δρόμο.

Σε γενικές γραμμές οι σκαντζόχοιροι αντιμετωπίζονται θετικά από τον άνθρωπο, αφού είναι παντελώς αβλαβή μικρά ζώα. Στην πραγματικότητα είναι ωφέλημα ζώα, επειδή τρέφονται με έντομα, σαλιγκάρια και γυμνοσάλιαγκες που καταστρέφουν τα φυτά. Μάλιστα στη Βρετανία κυρίως πολλοί άνθρωποι προσπαθούν να προσελκύσουν σκαντζόχοιρους στους κήπους τους ως βιολογικά όπλα αφήνοντάς τους τροφή όπως φρούτα και κρέας κι ανοίγοντας μικρές τρύπες στους φράκτες. Ένας σκαντζόχοιρος μπορεί να φάει έως και 200 γραμμάρια εντόμων κάθε νύχτα.

“Εχίνος” ήταν αρχικά το αρχαιοελληνικό όνομα του σκαντζόχοιρου, κι όχι του αχινού. Οι Έλληνες κατεβαίνοντας ως ινδοευρωπαϊκά φύλα από τις στέπες δε γνώριζαν τη θάλασσα, κι έτσι προσάρμοσαν λέξεις για ήδη γνωστά πράγματα και γι’αυτήν. Για παράδειγμα, το πέλαγος έχει να κάνει με την πεδιάδα και κάτι πλατύ, αντίστοιχο του λατινικού planus και του αγγλικού flat, ενώ η θάλασσα είναι προελληνική λέξη, δηλαδή από τους λαούς που ζούσαν στον Ελλαδικό χώρο πριν την κάθοδο των Ινδοευρωπαίων. Οι Ινδοευρωπαίοι ωστόσο γνώριζαν τις λίμνες και τη μετακίνηση στο νερό με σκάφη. Τώρα νομίζω πως ξέφυγα λίγο. Στα λατινικά ο σκαντζόδοιρος ήταν “erinaceus”. Την ετυμολογία της σύγχρονης λέξης δεν την έχω ψάξει καλά, αλλά μάλλον θά’ναι χοίρος λόγω του σχήματός του ή του ρύγχους του και σκάντζο- δεν ξέρω. Το αγγλικό “hedgehog” προέρχεται από το “hog”=χοίρος και το “hedge”=θαμνοστοιχεία, επειδή τα ζώα αυτά βρίσκονται συχνά σε θαμνοστοιχείες στη Βρετανία.

Οι σκαντζόχοιροι ανήκουν στην τάξη των εχινόμορφων, στην οικογένεια των εχινιδών, και στην υποοικογένεια των εχινινών. Η οικογένειά τους περιλαμβάνει επίσης τους γύμνουρους της Νοτιοανατολικής Ασίας, ζώα με παρόμοια εμφάνιση αλλά χωρίς αγκάθια. Η τάξη των σκαντζόχοιρων μαζί μ’αυτήν των μυγαλόμορφων (μυγαλές και τυφλοπόντικες) ήταν παλαιότερα μέρος της απαρχαιωμένης πλέον τάξης των εντομοφάγων θηλαστικών. Οι σκαντζόχοιροι εμφανίστηκαν πριν 15 εκατομμύρια χρόνια, και από τότε έως σήμερα δεν έχουν αλλάξει σημαντικά. Υπάρχουν 17 σημερινά είδη σε Ευρώπη, Αφρική κι Ασία.

Στην Ευρώπη ζουν 3 κύρια είδη ο δυτικοευρωπαϊκος σκαντζόχοιρος (Erinaceus europaeus), ο ανατολικοευρωπαϊκός (E. concolor) και ο ρουμανικός (E. romanicus). Παλαιότερα τα δύο τελευταία είδη απαντούν στη χώρα μας και στο παρελθόν θεωρούνταν υποείδη του E. europaeus, αλλά σήμερα η ταξινόμηση έχει αλλάξει και έχουν ανέβει βαθμίδα σε κανονικό είδος. Και τα 3 αυτά είδη ωστόσο μπορούν να υβριδοποιηθούν. Και τα 3 είδη έχουν παρόμοιες συνήθειες: είναι νυκτόβια, κυρίως εντομοφάγα, ζουν σε περιοχές με πυκνή βλάστηση και πέφτουν σε χειμέρια νάρκη το χειμώνα.

Όλοι τους έχουν χοντρό σώμα με κοντή ουρά, καλύπτονται με αγκάθια κι έχουν την ικανότητα να συσφαιροποιούνται όταν απειλούνται. Τα αγκάθια τους είναι τροποποιημένες τρίχες που καλύπτουν τη ράχη και τις πλευρές τουςκαι, ασυνήθιστο για θηλαστικά, είναι ενισχυμένα με β κερατίνη (οι τρίχες είναι από α-κερατίνη), όπως τα νύχια, τα φτερά των πουλιών και οι φολοίδες των ερπετών. Εσωτερικά είναι σχεδόν κούφια. Το πρόσωπό τους, τα πόδια τους και η κοιλιά τους καλύπτονται από μαλακιά γούνα. Είναι σχετικά μικρά ζώα, συνήθως κάτω από τα 30 εκατοστά, νυκτόβια και παμφάγα τρεφόμενα μ’έντομα, άλλα ασπόνδυλα όπως σκουλήκια, γυμνοσάλιαγκες και σαλιγκάρια, μικρά σπονδυλωτά όπως βατράχους και φιδάκια, μανιτάρια, ρίζες και χόρτα, φρούτα και πτώματα. Ζουν σε διάφορα οικοσυστήματα από δάση (κυρίως τα ευωρπαϊκά είδη) έως ερήμους. Εξαιτίας της έλλειψης τροφής το χειμώνα, τα περισσότερα είδη έχουν εξελιχθεί να πέφτουν σε χειμέρια νάρκη, οπότε κρύβονται σε ασφαλές μέρος, ρίχνουν τη θερμοκρασία του σώματός τους και ζουν απ’το απόθεμα λίπους τους. Διάφορα είδη έχουν διαφορετικούς εχθρούς, ανάλογα με το μέρος όπου ζουν και το μέγεθός τους. Τα ευρωπαϊκά είδη για παράδειγμα έχουν λίγους εχθρούς, κυρίως αρπακτικά πουλιά όπως αετούς και κουκουβάγιες, ενώ τα μικρότερα αφρικανικά ερημικά είδη έχουν περισσότερους, όπως σαρκοφάγα θηλαστικά (σκύλους, αλεπούδες κ.ά.) Το μάζεμα σε μπάλα (συσφαιροποίηση) δεν είναι η μόνη στρατηγική άμυνάς τους. Συνήθως θα τρέξουν μακριά όταν ο κίνδυνος δεν έχει ακόμα πλησιάσει πολύ, ενώ συσφαιροποιούνται συνήθως όταν βρίσκεται κοντά. Γι’αυτό είναι συχνά δύσκολο να πιάσετε σκαντζόχοιρο, εκτός κι αν βρεθείτε κοντά του χωρίς να το καταλάβει και πάλι δεν είναι βέβαιο ότι θα μείνει στη θέση του. Λίγα ερημικά είδη, που έχουν εξελιχθεί να φέρουν λιγότερο βάρος στο σώμα τους, δεν προστατεύονται επαρκώς από τη συσφαιροποίηση γι’αυτό χρησιμοποιούν τ’αγκάθια τους ως επιθετικό όπλο, πέφτοντας πάνω στον εχθρό για να τον χτυπήσουν. Η σκαντζόχοιροι αν και φαίνονται χοντρά ζώα μπορούν να τρέξουν με μεγάλη ταχύτητα και είναι επίσης καλοί αναρρηχιτές και κολυμβητές, γι’αυτό και συχνά για να δει κάποιος το σώμα ενός σκαντζόχοιρου ρίχνει την αγκαθωτή μπαλίτσα σε μια λεκάνη νερό για να κολυμπήσει, αν κι αυτό είναι μια τρομακτική εμπειριά για το ζώο. Καλύτερο είναι να τον αφήσετε κάπου, να κάνετε ησυχία και να παρακολουθείτε. Στην αναρρήχηση είναι πολύ καλοί και γρήγοροι, αλλ’επειδή δε βλέπουν καλά έχουν πρόβλημα στο κατέβασμα.

Ένα ακόμα μοναδικό χαρακτηριστικό αυτών των ζώων είναι το οσφρητικό καμουφλάζ που δημιουργούν. Όταν συναντούν ένα νέο αντικείμενο στο περιβάλλοντ ους, το γλείφουν καλά ώστε να πάρουν την οσμή του και μετά σαλιώνουν τ’αγκάθια τους για να μυρίζουν κι αυτοί όπως αυτό.

Υπάρχουν μερικοί μύθοι γι’αυτά τα ζώα κι ένας απ’αυτούς έχει να κάνει με την αναπαραγωγή τους. Λέγεται ότι οι σκαντζόχοιροι είναι τα μόνα ζώα που ζευγαρώνουν πρόσωπο με πρόσωπο, όπως ο άνθρωπος, για να μην τρυπηθούν από τ’αγκάθια τους. Στην πραγματικότητα όμως το ζευγάρωμα γίνεται αλλιώς: Το αρσενικό έχει το πέος του κοντά στη μέση της κοιλιάς και το θηλυκό μπορεί ν’αποκαλύψει το αιδοίο της σηκώνοντας πολύ ψηλά την ουρά, έτσι δεν υπάρχει μεγάλη επαφή μεταξύ τους. Το θηλυκό μετά από μια περίοδο κύησης 40-58 ημερών (ανάλογα με το είδος) γεννά περίπου 3-6 μικρά (τα μικρά είδη λιγότερα τα μεγάλα περισσότερα), τα οποία είναι τυφλά, αλλά βγάζουν αγκάθια μέσα σε 36 ώρες. 

Στον πρώτο χρόνο αντικαθιστούν τα παλιά μαλακά τους αγκάθια με αυτά του ενηλίκου. Τα αγκάθια τους αν και μπορούν να τρυπήσιουν το ανθρώπινο δέρμα δεν είναι τόσο επικίνδυνα σε σχέση μ’αυτά άλλων αγκαθωτών ζώων κι επίσης αποκολλώνται δύσκολα από το σκαντζόχοιρο, έτσι δεν υπάρχει πιθανότητα ένα αγκάθι να μείνει μέσα στον άνθρωπο προκαλώντας μόλυνση. Οι σκαντζόχοιροι ζουν 2-10 χρόνια ανάλογα με το είδος. Στην αιχμαλωσία κατά κανόνα ζουν περισσότερο εξαιτίας της απουσίας εχθρών και του ελεγχόμενου περιβάλλοντος.

Από το 1980 περίπου άρχισαν να εκτρέφονται σκαντζόχοιροι ως κατοικίδια ζώα. Ο κοινότερος κατοικίδιος σκαντζόχοιρος είναι ένα γόνιμο υβρίδιο ανάμεσα στον αφρικανικό λευκόκοιλο σκαντζόχοιρο (Atelerix albivnetris) και στον αλγερικό A. algirus, o οποίος λέγεται αφρικανικός πυγμαίος σκαντζόχοιρος. Είναι ένα μικρό ζώο μήκους 15 εκ. Προτιμά θερμοκρασία ανάμεσα σε 22-29 βαθμούς Κελσίου, κι αν και θεωρητικά μπορεί να πέσει σε χειμέρια νάρκη, η παρατεταμένη έκθεσή του στο ψύχλος οδηγεί στο θάνατο. Γι’αυτό για να διατηρείται η θερμοκρασία στα προτιμιτέα επίπεδα το ζώο δε δε θα πρέπει να στεγάζεται σε κανονικό κλουβί όπως τα κοινά θηλαστικά, αλλά σε τερράριο ή αδιαφανές μεγάλο κουτί όπως τα ερπετά, και ίσως μια θερμαντική πλάκα με θερμοστάτη χρειαστεί για τη διατήρηση της ιδανικής θερμοκρασίας. Επειδή είναι δραστήριο ζώο στη φύση, χρειάζεται μεγάλο χώρο και τροχό για ν’ασκείται κι αν είναι δυνατόν πολλαπλά επίπεδα στο περιβάλλον του. Μπορεί να φάει τροφή για γάτες ή νυφίτσες υψηλή σε πρωτεΐνη και χαμηλή σε λίπος, έντομα, φρούτα και λαχανικά, αλλ’όχι γαλακτοκομικά, γιατί είναι δυσανεκτικός στη λακτόζη και μπορούν να κλωνίσουν σοβαρά την υγεία του ή και να τον σκοτώσουν. Παθαίνει διάφορες ασθένειες όπως καρκίνο, ο οποίος συνήθως έχει γρήγορη εξέλιξη και οδηγεί στο θάνατο, καρδιαγγειακά προβλήματα και λιπώδες ήπαρ λόγω κακής διατροφής με πολύ λίπος, και το σύνδρομο του τρεμουλιαστού σκαντζόχοιρου, μια νευροεκφυλιστική πάθηση παρόμοια με τη σκλήρυνση κατά πλάκας, όμως χωρίς ακόμα σαφή αιτιολογία (πιθανόν γενετικό πρόβλημα και ίσως εμπλέκεται κάποιος ιός ή μόλυνση με κάτι άλλο). Η νόσος αυτή προκαλεί προβλήματα στην κινητικότητα του ζώου, αστάθεια και τελικά θάνατο.

Σπανιότερα κρατούνται ως κατοικίδια τα δύο γονικά είδη του πυγμαίου σκαντζόχοιρου, ο αιγυπτιακός μακρώτις σκαντζόχοιρος (Hemiechinus auritus) και ο ινδικός μακρώτις (H. colleris), και σπανιότατα τα ευρωπαϊκά είδη, αν κι αυτά προστατεύονται δια νόμου στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και είναι παράνομη η αιχμαλώτησή τους. Μπορείτε όμως πάλι να τους προσελκύσετε στην αυλή σας προσφέροντάς τους τροφή και κάνοντας το περιβάλλον φιλικότερο προς αυτούς και την τροφή τους.

Αν και ο σκαντζόχοιρος θεωρείται ωφέλιμος, στα οικοσυστήματα που έχει εισαχθεί έχει προκαλέσει προβλήματα όπως στη Νέα Ζηλανδιά και στα νησιά της Σκοτίας τρώγοντας τα ιθαγεννή είδη και μην έχοντας εχθρούς.

Ο δεύτερος μύθος που έχω ακούσει για το σκαντζόχοιρο είναι ότι η κατανάλωση του κρέατός του θεωρείται αμαρτία από την εκκλησία και η ποινή για κάποιον που έφαγε σκαντζόχοιρο είναι να μην κοινωνήσει για 7 χρόνια. Ο λόγος της απαγόρευσης είναι υποτίθεται ότι ζευγαρώνει σαν τον άνθρωπο, αλά κι αυτό είναι μύθος όπως έγραψα παραπάνω. Σήμνερα έψαξα για την απαγόρευση αυτήν. Στην πραγματικότητα η εκκλησία δεν απαγορεύει κανένα είδος τροφής, Αντιθέτως όσες απαγορεύσεις ακούγονται ως σήμερα είναι κατάλειπα από των νόμων περί καθαρών κι ακαθάρτων ζώων που θέσπισε ο ιουδαϊσμός.

Οι τσιγκάνοι λέγεται ότι τρώνε σκαντζόχοιρο. Μάλιστα ένας τσιγκάνος που ξέρω μού”λεγε ότι τους λένε κατσαβούρια και τους κυνηγούν με σκυλιά και μετά τους τρώνε ψητούς, αλλά ο ίδιος δεν τους τρώει επειδή λυπάται ακούγονάς τους να τσιρίζουν όταν σκοτώνονται. Είμαι σκεπτικός προς αυτήν την ιστορία.

Οι τσιγκάνοι ακόμα κι αν τους τρώνε δε θ’αποτελούν πολύ σοβαρή απειλή για το είδος. Η καταστροφή των βιοτόπων τους, τα ατυχήματα στο δρόμο με τα οχήματα και τα εντομοκτόνα είναι οι κύριες απειλές για τα ευρωπαϊκά είδη. Τα εντομοκτόνα προκαλούν συσωρευτικά προβλήματα στην υγεία τους, ενώ τα ατυχήματα στο δρόμο είναι αρκετά σοβαρό πρόβλημα. Δεν ξέρουν ότι οι νυκτόβιες συνήθειές τους και το μάζεμα σε μπαλίτσα δενν τους σώζουν απ’αυτόν τον κίνδυνο.

πηγή